Mantık

[denizindibi]

(DOLAYLI ÇIKARIMLAR) KIYAS

Kıyasın tanımı ve yapısı:

En az iki öncül ve bir sonuçtan oluşan dedüksiyonlara kıyas denir. Öncül olarak verilmiş önermelerden sonuç çıkarma işidir.259 kıyas tipi vardır ama bunların sadece 19 tanesi zorunlu sonuç verir. Bunlar arsında mükemmel olanların sayısı da sadece 4 dür. (Celarent, Barbara, Darii, Ferio)

NOT: “Belirli şeylerin ifade edilmiş olmasından, ifade edilmemiş başka bir şeyin zorunlu olarak çıktığı konuşma.” Ya Aristoteles kıyas der...

A. Kıyas çeşitleri: 1. basit kıyaslar, 2. bileşik kıyaslar, 3. düzensiz kıyaslar.



1. BASIT KIYASLAR:
Iki öncül ve bir sonuçtan oluşan kıyaslara basit kıyaslar denir.

Basit kıyas örneği: Kıyas unsurları:

Bütün insan lar ölümlü dür.

(M) (P)

orta terim büyük terim

Aristoteles bir insan dır.

(S) (M)

küçük terim orta terim

Aristoteles ölümlü dür.

(S) (P)

küçük terim büyük terim
Insan………………..orta terim (M)

Ölümlü……………...büyük terim (P)

Aristoteles ………….küçük terim (S)



Bütün insanlar ölümlüdür….büyük önerme

Aristoteles insandır…………küçük önerme

Aristoteles ölümlüdür………sonuç





Basit kıyaslar 2 ye ayrılır:

A. KESIN KIYAS:
Kıyasın sonucu özcülerde anlam bakımından bulunup da şeklen bulunmazsa, bu kıyasa kesin kıyas denir. Ikiye ayrılır: Yüklemli kesin kıyaslar, Koşullu kesin kıyaslar. ( Not: çıkan tüm sonuçlar (S), (P) biçiminde olmak zorundadır.)

a. Yüklemeli kesin kıyaslar:

Şu ana kadar üzerinde en çok durulan kıyas biçimlerinden birisidir.

Kurallar:

1. Her kıyasta, büyük- küçük ve orta terim bulunur.

2. Orta terim sonuçta yer almaz.

3. Öncüllerden birisi olumsuzsa sonuç olumsuz, tikelse sonuç tekil olur.

4. Orta terim iki öncülde de tikel olarak alınmaz.

5. Büyük ve küçük terimlerin öncüldeki kaplamları ne kadar ise sonuçta da ondan fazla olamaz.

6. Iki olumsuz öncülden sonuç çıkmaz.

7. Iki tikelden sonuç çıkmaz.

8. Öncüller olumlu ise sonuç olumsuz olamaz.



Yüklemli kesin kıyas tipleri:

1. BIÇIM:

M-P tüm insanlar (M) ölümlü (P) dür

S-M Aristoteles (S) insan (M) dır.

S-P Aristoteles (S) ölümlü (P) dür





2. BIÇIM:

P-M Hiçbir insan (P) kuş (M) değildir.

S-M Her güvercin (S) kuş(M) tur.

S-P Hiçbir güvercin (S) Insan (P) değildir.

3. BIÇIM:

P-M Bazı Insan (M) lar filozof (M) tur.

S-M Bütün Insan (M) lar canlı (S) dır.

S-P Bazı canlı (S) lar Filozof (M) tur.

1. BIÇIM:

Bütün balina (P) lar memeli (M) dir. P-M

Hiçbir memeli (M) kabuklu(S) değildir. M-S

Hiçbir kabuklu(S) balina(P) değildir. S-P



64 kıyas tipi v her kıyasın 4 biçimi (konumu) vardır. Böyle olunca da 256 kıyas imkanı olacaktır.

b) Koşullu kesin kıyaslar:



Bitişik koşullu kesin kıyas; koşul eklemi bulunur.

Her ne zaman hava bulutlanırsa yağmur yağar.

Her ne zaman gök gürlerse hava bulutludur.

O halde her ne zaman gök gürlerse yağmur yağar.

Ayrık koşullu kesin kıyas Ikilem (Dilem): Öncüller iki ayrı önerme oldukları halde tek bir sonuca ulaşırlar. Çıkarımın amacı karşı tarafı çıkmaza sokmaktır. Çok fazla çeşidi vardır ve en bilenenleri yapıcı ikilem ve yıkıcı ikilemlerdir.

Yıkıcı ikilem:

A ise B’dir ve C ise D’dir.

Ne B ne D’dir.

Ne A ne C’dir.

Yapıcı ikilem:

A ise B’dir ve C ise D’dir.

Hem A hem C’dir.

Hem B hem D’dir.

Örnek: dersini çalıştığını iddia eden bir öğrenciye soruları bilemediğinde öğretmeni şöyle bir ikilemde bulunur.

Dersine ya çalıştın ya çalışmadın,

Çalışmış isen bu dersi anlayamamışsın,

Çalışmamış isen ödevini yapmamışsın

Yani her iki halde de başarısızsın.



B) ŞEÇMELI KIYASLAR:

Sonucun aynısı ve ya karşıtı öncüllerde hem anlam, hem şekil bakımından bulunur.

a. Bitişik koşullu seçmeli kıyas; Öncüllerde koşul eklemi bulunur.

Örnek; Çalışırsan başarırsın

Çalıştın

O halde başarırsın

b. Ayrık koşullu seçmeli kıyas; Öncüllerden biri evetlenince diğerinin karşıtı sonuca iner. Tekil evetleme ya ya eklemi ile kulan kıyaslardır.

Örnek: Sayı ya tektir ya çifttir.

Sayı çift değildir.

O halde sayı tektir.





2. BILEŞIK KIYASLAR:

Ikiden fazla öncülü bulunan kıyaslardır. Iki yada daha fazla basit kıyası içerir.



A. Zincirleme kıyaslar: Birden çok basit kıyastan oluşurlar. Birinci kıyasın sonucu onu takip eden kıyasın öncüllerinden oluşur. Ikiye ayrılır:



a) Ileri giden zincirleme kıyas; Bir alttaki basit kıyasın sonucu bir üstteki basit kıyasın büyük öncülü durumunda ise denir. .

Örnek: Bütün çalışkanlar başarılıdır.

Bütün akıllılar çalışkandır.

Bütün akıllılar başarılıdır.

Bütün akıllılar başarılıdır.

Bütün kazananlar akıllıdır.

Bütün kazananlar başarılıdır.

Bütün kazananlar başarılıdır.

Bütün azimliler kazanır.

Bütün azimliler başarılıdır.



b) Geri giden zincirleme kıyas; Sonuç önermesi; birinci öncülün öznesi ile son öncülün yüklemini içeren bir önerme ise, bu tür kıyaslara denir.



Örnek:Ali akılıdır.

Akıllılar başarılıdır.

Ali başarılıdır.

Ali başarılıdır.

Başarılılar çalışkandır.

Ali çalışkandır.

Ali çalışkandır.

Çalışkanlar her zaman kazanır.

Ali her zaman kazanır.



c) Sorit (Yığma zincirleme kıyas): Zincirleme kıyasta sonuç önermesi, son öncülün öznesi ile birinci öncülün yüklemini içeren bir önerme ise.



Örnek: Bütün hayvanlar canlıdır.

Bütün omurgalılar hayvandır.

Bütün memeliler omurgalıdır.

Bütün insanlar memelidir.

(O halde) Bütün insanlar canlıdır.

d) Karma (hulfi) Kıyas: Bir kesin ve bir seçmeli kıyasın birleşiminden oluşur. Örneğin “Bir şey kendini yoktan var edemez.” Önermesinin doğruluğunu aşağıdaki gibi kanıtlaya yarar.

1. Bir şey doğru değilse karşıtı doğru olur ki, bu karşıtı kendisini yoktan var etmiş olur.

2. Bir şey kendisini yoktan var etmişse, onun önceden yok iken varolmuş olması gerekir.

3. O halde kanıtlanması istenen önerme doğru olamaz bir şeyin yok iken var kabul etmektedir.

4. Bir şey iken var olamaz.

5. Öyleyse bir şey kendini yoktan var edemez.



3. DÜZENSIZ KIYASLAR:

Iki öncül ve bir sonuçtan oluşan, orta, büyük ve küçük terimi barındıran ve tümdengelim kalıbına uygun oluşan kıyaslara tam ve düzenli kıyas denir. Bu tanıma uymayan kıyaslar ise düzensiz kıyaslardır.

a) Entimem (Eksik önermeli kıyas): Öncüllerden biri ya da sonucu saklı tutulan kıyaslardır. Genellikle ifade de eksik zihinde tamdırlar.

Örnek: Insanların ödevleri vardır, o halde hakları da vardır.



Buna göre entimemde birinci öncül saklı tutulmuştur. Bu çıkarımın zihinde kurulan biçimi şudur;

Ödevleri olanların hakları da vardır. à I. Öncül (saklı)

Insanların ödevleri vardır. à II. Öncül

------------------------------------------------------------ ----------

O halde hakları da vardır. à Sonuç.

b) Delilli (kanıtlı) kıyas; Kıyasın öncülleri ile birlikte onların delillerinin de yer aldığı kıyas türüdür.

Örnek:

1. Öncül: Tutkularına oyun eğen insanlar mutsuzdur.

Delili: Çünkü vicdan ve istekleri sürekli çatışmaktadır.

2. Öncül: Mutsuz olan insanlar sorunlu kimselerdir.

Delili: Çünkü hiçbir zaman huzurlu olamazlar.

Sonuç: Öyle ise; tutkularına boyun eğen insanlar sorunlu kimselerdir.



c) Safsata (sofizm- yanıltmaca); Safsata, başkalarını yanıltmak için kullanılan, görünüşte doğru, gerçekte yanlış olan kıyaslardır.

Insan genel olarak iki nedenden dolayı safsataya düşer.

1. Yanlış öncülerden yanlış sonuç çıkarma.

2. Ikisi de doğru öncülerden kurala uymayarak yanlış sonuç çıkarma.

Örnek: Nadir olan her şey değerlidir.

Topal eşek nadirdir.

-------------------------------------

O halde topal eşek değerlidir.