türkiye'nin ilk uçak fabrikası

[CIVCIV]

Birinci Dünya Savasi ve daha sonra Kurtulus Savasi süresince uçak sanayiimizin bulunmayisi büyük sikintilara sebep olmustur. Bu sikintilar kimi zaman öyle boyutlara ulasmistir ki, malzemesizlik ve bakimsizliktan uçaklar onarilamaz hale gelinistir.
Bu durumu bizzat yasayan büyük önder Atatürk , savunma ve harp sanayi konusundaki son teknolojiyi temsil eden havacilik sanayiinin kurulmasi için Cumhuriyet'in ilanindan sonra direktif vermistir.

Fabrikanin kurulusu için çalismalara baslanmistir. Bunun için genis çapli bir arastirma yapilmis ve konuyla ilgili olarak yurtdisindaki firmalara teklifler götürülmüstür. Çalismalarin sonucunda, Türk Tayyare Cemiyeti ile Alinan uçak üreticisi Junkers Flugzeugwerke A.G. arasinda 15 Agustos 1925 tarihinde yapilan anlasma geregince, Türkiye'de uçak ve motorlarim imal etmek amaciyla Tayyare ve Motor Türk Anonim Sirketi (TOMTAS) kurulmustur.

Merkezi Ankara'da olan sirket ilk olarak Eskisehir'de küçük bir tesis kurarak Hava Kuvvetlerinde bulunan Junkers uçaklarinin küçük onarim islerini yapmaya baslamistir. Ayrica Hava Kuvvetlerinde bulunan Junkers uçaklarini genis çapli bakimlarini yapmak ve üretimini gerçeklestirmek amaciyla Kayseri'de bir fabrika kurulmasi kararlastirilmistir. Bu fabrikanin Kayseri'de kurulmasinda, etrafi daglarla çevrili bir ovadaki sehrin stratejik konumunun ve havacilik için 1. derecede önemli olan, sehrin güney kesimindeki genis ve düz bir alanin varligi önemli birer etken olmustur.


Tayyare fabrikası içinin görünümü

Kurulacak fabrika için her türlü techizat Almanya'dan getirilmistir. Gerekli malzemeler Hamburg'dan Mersin'e kadar denizyolu ile, Mersin'den Ulukisla'ya kadar treiile, Ulukisla'dan Kayseri'ye dek ise zamanin en çok kullanilan ulasim araci kagm ve develerle tasimistir. Tamamini çelik konstrüksiyon olan 11 liangarm temeli atilmis, bunlarin 6'si- ni insaati 1 yil içinde tamamlanmis ve tezgahlar monte edilmistir. Fabrikanin kurulmasinda ve isletmeye açilmasinda kalifiye insan gücü ihtiyaci, Almanya'dan getirilen 5 mühendis, 120 Alinan isçisinin yanisira 240 Türk isçisi ile karsilanmistir.

Fabrika 6 Ekim 1926'da Milli Müdafaa Vekili Recep PEKER, TOMTAS Idare Meclisi Baskani Refik KORALTAN ve Kayseri Belediye Reisi Ibrahim SEFA tarafindan açilmistir. Fabrikada 6 hangarda, birisi 100 Kw'hk, ikisi de 200 Kw olan dizel motorlarindan enerji elde edilerek, 170 personel ile faaliyete baslannustir. Böylece sehirde modem tarzda ilk büyük sanayi tesisi üretime geçmistir. Ayin zamanda fabrikadaki Türk isçileri, daha dogrusu Kayseri halki da makina, motor ve metalle tanismistir.

Fabrikanin açilmasiyla birlikte, JUNKERS A 20, F 13 ve G-23 uçaklarinin bakim, onarim ve revizyon islemlerine baslanmistir.

Fabrikada çalisan Alman isçi ve mühendislere verilen yüksek ücretlerin bakim ve onarini maliyetlerini artirmasi, Alman ve Türk personel arasinda huzursuzluga yol açan ücret farki, anlasma geregi yükümlülüklerden bazilarinin yerine getirilmemesi gibi sebeplerden dolayi anlasmazlik çikmis ve sirket 28 Haziran 1928 tarihinde kapatilmistir.

1930 yilinda Tayyare Cemiyeti, sirketi hesabina tasfiye ederek fabrikayi Milli Müdafaa Vekaleti'ne devretmis ve yil sonuna dogru tekrar uçaklarin bakim ve onarimina devam edilmistir. Mevcut tesisler

1932 yilinda “Tayyare Fabrikasi” adim atmistir. 1932 yilinda Milli Müdafaa Vekaleti ile Amerikan ilie Curtiss Aeroplaiie and Motor Cornpany mc. Firmasi arasinda yapilan anlasma sonucu, Curtiss Hawk ve Fledgllng uçaklarinin üretiniine baslanmistir. Toplam 33 adet Curtiss Hawk ve 8 adet Fledgling uçagi imal edildikten sonra bu uçaklarin üretimine son verilmistir. Fabrikada imal edilen Fledglinglerden birisi Yzb. Enver AKOLU (Emekli General) tarafindan Tahran'a götürülerek Türk Devletinin hediyesi olarak Iran'a verilmistir.


Tayyare fabrikası sahasında büyük değişimi tesbit etmek istercesine çekilen bir fotoğraf

Fabrikada imal edilen ve revizyonu yapilan uçaklar inis ve kalkis için fabrikaya 5 km. mesafede, sehrin batisinda bulunan Çorakçilar Mevkli'ne sehrin caddeleri dar oldugu için kanatlan söktilüp atli arabalarla çekilerek götürülüp getirilmistir. Tecrübe uçuslarini genç Türk pilotlari gerçeklestirmistir.

1933 ortalama dogru fabrika tümüyle Milli Müdafaa Vekaleti'ne devredilerek yeniden bir açilis yapilmistir. 1935 yilinda 3 ayri tipte toplam 50 adet planör, Türkkusu adina imal edilmistir. 1933-1934 yillarinda fabrika sahasindaki meydan uçusa açilmistir.


1936 yilinda Alman uçak üreticisi Gothear Waggoii Fabrik A.G. ile lisans anlasmasi yapilarak 1937 yilindan itibaren Gotha 145 uçaklarinin, üretimine baslanmis ve bu uçaklardan toplam 45 adet imal edilmistir.

Yine 1936 ilinda Polonya'nin Panstwowe Zaklady I.onicze firmasi ile lisans anlasmasi yapilarak 1937 yilindan itibaren PZL- 24A -24C uçaklarinin imalatina baslanmistir. Bu uçaklardan da toplani 24 adet üretilmistir.

1940 yilinda ise Ingiliz Philhips And Powis Aircraft Ltd. firmasiyla lisans anlasmasi yapilarak Magister imalatina baslanmistir. Bu uçaktan toplam 24 adet imal edilmistir. Yaklasik 10 yil içerisinde 5 farkli tipte toplam 134 uçak üretilmistir. Ayrica 1937-1947 yillari arasinda 24 tip uçak fasbati ve 14 tip m otor revizyonu gerçeklestirilmistir.

1950 yilindan itibaren Tavyare Fabrikasi'nin adi kaldirilarak “Hava ikmal Merkezi” dönüstürülmüstür. Tesis, Hava Kuvvetleri Komutanligi'na ait pervaneli uçaklarin, onarim ve fasbatlarun, muhtelif tip tasit araçlari ile yer techizati onarim ve revizyonlarini üstlenmistir.

Dis kaynaklardan yedek malzeme temini güçlestikçe, Hava Kuvvetlerinin ikmal, bakim ve onarim gücünün devam için fabrika gelistirilerek bir kismi malzemenin üretimine geçilmistir. Türkiye'deki üç ikmal merkezinden biri olan Kayseri 2. Hava Ikmal Bakini Merkezi'nde günümüzde yüksek teknolojik sistemlerle Hava Kuvvetlerinin ihtiyaçlari yönünde üretim yapilmaktadir. 1926 yilinda 6 hangarda, 170 kisi ve kisitli diger tesisleri ile isletmeye açilan Türkiye'nin ilk uçak fabrikasi, 1997 yilinda 2800 personel, modem techizat ve tesisler ile faaliyetlerini sürdürmektedir.

1926 yılında 6 hangarda, 170 kişi ve kısıtlı diğer tesisleri ile işletmeye açılan Türkiye’nin ilk uçak fabrikası, 1997 yılında 2800 personel, modem techizat ve tesisler ile faaliyetlerini sürdürmektedir.